حسن کریم‌زاده* / نشریۀ اندیشۀ پویا / شمارۀ 64 / تیر 1399
«اهمیت اثر [تصویرگری]، تنها در منعکس‌کردن تصویریِ محتوای نوشته نیست. تصویر خوب باعث ایجاد باور بیشتر و درک بهتر مطلب می‌شود و سبب می‌گردد تا خواننده، انرژی، انگیزه و شوق زیادی برای ادامه‌ی مطالعه پیدا کند و نهایتاً به‌طور مستقیم آموزش بصری ببیند و به‌طور طبیعی، فرهنگ او گسترش پیدا کند.»
این جمله‌ها دغدغه‌ی هنرمندی را مشخص می‌کند که در طی 50سال فعالیت هنری خود "خلاقیت در طراحی" و "مهارت در اجرا" را سرلوحه‌ی آثار خود قرار داد و مستقیم و غیر مستقیم کوشید تا ذائقه‌ی دیداری جامعه‌ـ‌مخاطب آثارش را ارتقا دهد.
مرتضی ممیز فعالیت خود را از سال 1330 با روزنامه‌های سیاسی و با ترسیم کارتون و کاریکاتور آغاز کرد. نخستین دستمزدها را از راه تابلونویسی برای مغازه‌ها کسب کرد. و فوت‌و‌فن تکنیکیِ طراحی و چاپ را ـ همزمان با ورود به دانشکده‌ی هنرهای زیبا ـ در آتلیه‌ی «محمد بهرامی» در معیت پرویز کلانتری و هم‌نشینیِ همکارانی چون علی‌اکبر صادقی، محمد احصایی، آیدین آغداشلو، محمد تجویدی و دیگران تجربه کرد. اما باید از دو نشریه‌ی «ایران آباد» به سردبیری محمود عنایت و «کتاب هفته» به سردبیری احمد شاملو، به‌عنوان سکوهای موفقیت و رشد او نام برد. ممیز به دفعات از این دو شخص به‌عنوان افرادی که وی را در کار تصویرگریِ جلد و متن کاملاً آزاد گذاشته بودند یاد می‌کرد: «همین آزادی بود که جهتِ دید مرا مشخص کرد و ویژگی خاصی به کارم داد و سبب شهرتی برایم شد.»
با مرور آثار بی‌شماری که از مرتضی ممیز به‌جا مانده، به جرات می‌توان گفت شاکله‌ی یکایک آن‌ها و فصل مشترک‌شان "تصویرگری" است؛ از طراحی جلد و پوستر و صفحه‌ی موسیقی گرفته تا تایپوگرافی و تقویم و صفحه‌آرایی، و بقیه. اگر در جایی به اقتضا باید عنصر اصلی‌اش را "فونت" تشکیل می‌داد سعی می‌کرد متن را به تصویر و بافت نزدیک کند. حتی این دگردیسی‌ها تا جایی پیش می‌رفت که امضای پای کارهایش را هم به بازی می‌گرفت! و به نفع تصویر مصادره‌اش می‌کرد.
پس دریافتیم که "تصویر" و "تصویرگری" اهمیت به‌سزایی در آثار یکی از اثرگذارترین استادان تاریخ گرافیک ایران داشته است؛ طرفه این‌که تصویرگری‌های او، ترجمه‌ی تصویریِ لغت‌به‌لغتِ محتوا نیستند بلکه افزودنِ ابعاد دیگری به موضوع هستند. او بر اساس لحن و بیان موضوع هر سفارش، چهارچوب تکنیکی خود را ـ هوشمندانه ـ بر می‌گزید: «با کمی دقت به موضوعات متنوع تصویرگری می‌توان تا حدودی به اهمیت و لزوم تنوع شیوه‌های بیان آن‌ها پی برد که مثلاً تفاوت در زمینه‌ی تصویرسازی برای متن یک کتاب پزشکی با تصویرهای فنی یک کتاب مکانیک و تصاویر یک کتاب تاریخی، یک کتاب جغرافیا، یک کتاب سیاحت‌نامه، یک اثر ادبی، یک کتاب آموزشی دوران تعلیمات مدرسه‌ای، یک جزوه‌ی ورزشی، عکاسی، مد و لباس، یک قصه‌ی زیبا و لطیف کودکانه، مجموعه اشعار و ... چه اندازه باید تفاوت داشته باشد. در زمینه‌ی مصورکردنِ همین مطالب گوناگون وقتی به حیطه‌ی روزنامه‌نگاری وارد شویم باز فضا و روال کار فرق می‌کند و همان تفاوتی را پیدا می‌کند که در شیوه و سطح توقعِ نوشتن مطالب برای کتاب و برای مقالات نشریات معمول وجود دارد.» در این ملغمه، ممیز به موضوعاتی نظیر فلسفه یا موسیقی بر می‌خورد که ظاهراً در مفاهیم آن‌ها معادلات تصویری وجود نداشت، اما با روحیه‌ی شکست‌ناپذیر و جستجوگری که داشت از پس این چالش هم بر می‌آمد و در نهایت با سبک و سیاق «آپ آرت» و «سینه آرت» به بیان تصویری‌شان نایل می‌شد: «بیان تصویری در تمام هنرها یکسان عمل می‌کند؛ هرچند که وسایل و شیوه‌های اجرایی آن‌ها با هم متفاوت است. این تفاوت‌های اجرایی فقط گاهی مرزهای ظریفی را در بیان آن‌ها ایجاد می کند. در واقع می‌توان گفت که این جزئیاتِ بیانی به سان "گویش‌های مختلف یک زبان عمل می‌کنند و در اساس چیزی با دیگری متفاوت نیست.»
در یک تورق سریعِ تصویرگری‌های ممیز رد پای ابزارها و شیوه‌هایی چون راپیدوگراف، قلم فرانسه، قلم‌مو و مرکب، اسکرچ بُرد، فتومونتاژ، لتراست‌های تکسچر، و امکانات فنی عکاسی (کنتراست، ترامه، دفرمه)، ریپرو ماستر، زیراکس و گراوورسازی به چشم می‌خورند که در نهایت نخبه‌گی برای بیان مفاهیم به کار گرفته شده‌اند.
کنکاش در یکایک تصویرگری‌های مرتضی ممیز جدا از جذابیت بصری، بسیار آموزنده هستند؛ همان‌گونه که خود نیز اذعان داشت: «آموختن و فراگیری، راه‌ها و طرق گوناگونی دارد؛ یکی از این راه‌ها مطالعه و بررسی کیفی کارهای همکاران است.» نحوه‌ی برخورد تکنیکی با سوژه‌های متنوع به‌منظور بیان مضاعفِ محتوا یکی از لطف‌های مرور این آثار هستند. از این رو کتاب «همه‌ی تصویرسازی‌های مرتضی ممیز» اهمیت دوچندان پیدا می‌کند و آن را از یک مجموعه‌ی صرفاً آرشیوی مبرا می‌کند. از دیگر سو اثبات می‌کند "کیفیت" لزوماً زاییده‌ی تجهیز به امکانات و سیستم‌های پیشرفته نیست؛ چه‌بسا با چسب، کاغذ، و قیچی! ـ به شرط پشتوانه‌ای از قدرت طراحی و خلاقیت ـ می‌توان آثار چشمگیر و کم‌نظیری رقم زد؛ همان‌گونه که در بیشتر این 2500 تصویر منتشر شده در کتاب شاهدیم؛ از ریزنقش‌های داخل متون گرفته تا تصاویری که دستمایه‌ی ساخت انیمیشن شدند.
کتاب «همه‌ی تصویرسازی‌های مرتضی ممیز» در دو جلد وزیری (کوتاه)، در 1440 صفحه، به همت ساعد مشکی و با نظارت بنیاد ممیز گردآوری شده، و با سلیقه‌ی نظیفی که پیشتر، از نشر مشکی سراغ داشته‌ایم پیش روی علاقه‌مندان؛ به‌ویژه دانشجویان و فعالان عرصه‌ی گرافیک و تصویرگری و نیز دوست‌داران تاریخ دیداری ایران قرار گرفته است.
* طراح گرافیک و کارتونیست
ـ نقل قول‌ها از کتاب «تصویر و تصور»، 1368، انتشارات اسپرک.
