شرکت ایکیا/ ایکه‌آ (Ikea) از کسب‌وکار کوچک پُستی‌ای در جنوب سوئد به بزرگ‌ترین توزیع‌کنندۀ مبلمان خانگی مدرن تبدیل شد. آنچه این تحول را ممکن ساخت ایده‌های «دیزاین صنعتی‌شده»، «خودت انجامش بده»، بسته‌بندی تخت (flat-pack) و اندیشه‌ای بود که شرکت ایکیا آن را دیزاین دموکراتیک می‌نامید.
امروزه ایکیا بیش از دوازده‌هزار محصول خانگی تولید می‌کند، از مبلمان و تخت و کمد گرفته تا لوازم آشپزخانه، روشنایی، فرش، دکوراسیون و حتی وسایل سفر و کودک. دیزاین محصولات در سوئد انجام می‌شود، اما برای کاهش هزینه، تولید عمدتاً در کشورهای درحال توسعه صورت می‌گیرد و بیشتر کالاها را خودِ خریدار مونتاژ می‌کند.
زمینۀ تاریخی و هدف اجتماعی
اینگوار کَمپراد شرکت ایکیا را در سال ۱۹۴۳ ثبت کرد و در دهه‌های بعد بر ایده‌ای ساده اصرار ورزید: «دیزاین خوب باید در دسترس افراد پرشماری قرار گیرد». این اندیشه از فضای پس از جنگ و مسائل اقتصادی منطقۀ اسمُلَند سوئد سرچشمه می‌گرفت؛ سرزمینی که فرهنگ آن بر صرفه‌جویی و بهره‌گیری از منابع اندک استوار بود و ارزش‌های فرهنگی‌اش به هستۀ فلسفی شرکت ایکیا بدل شدند.
اصل دیزاین دموکراتیک
ایکیا اصول دیزاین خود را در پنج محور ارائه کرده است: فرم، کارکرد، کیفیت، پایداری و قیمت پایین. در تولید و توسعۀ هر یک از محصولات ایکیا این پنج معیار به تعادل و توازن می‌رسند تا محصولی دموکراتیک آفریده شود. این چارچوب صرفاً لفظی و برای بازاریابی نیست، بلکه رویکرد واقعی دیزاین در این شرکت به شمار می‌رود.
تأثیر ایکیا بر زندگی روزمره
ایکیا با ترکیب استانداردسازی، بسته‌بندی تخت و قیمت‌گذاری رقابتی باعث شد خانواده‌هایی که پیش‌تر دسترسی به مبلمان دیزاین‌شده نداشتند بتوانند خانه‌های خود را به‌سرعت و با هزینه‌ای مناسب تجهیز کنند. نمایش «آپارتمان‌های نمونه» در فروشگاه‌های ایکیا و فرهنگِ «خودت انجامش بده» بازتعریفی از خانۀ مدرن ارائه داد که دیزاین را از مفهومی تجملی به بخشی از زندگی روزمره بدل کرد. در روان‌شناسی، اصطلاح «اثر ایکیا» به تمایلی اطلاق می‌شود که افراد برای ارزش‌گذاری بیشتر بر وسایلی دارند که خود در ساخت آن‌ها نقش داشته‌اند.
راز موفقیت ایکیا در ارائۀ سبکی تازه از دیزاین است. این رویکرد با حذف زوائد و تمرکز بر زیبایی ساده و آرامش‌بخش، در تقابل با زندگی پرهیاهوی امروز، حسی از اطمینان و رضایت را به مصرف‌کنندگان منتقل می‌کند.
نقدها و چالش‌ها
ایکیا همواره با نقدهایی روبه‌رو بوده است: از پیامدهای زیست‌محیطی تولید انبوه و مصرف زیاد پلاستیک و چوب گرفته تا مسائل زنجیرۀ تأمین و ادعاهایی دربارۀ استفاده از تأمین‌کنندگان مشکوک در گذشته، مثلاً بهره‌کشی از نیروی کار اجباری در کارخانه‌های شرق آلمان (رسانه‌ها و تحقیقات مستقل این مسئله را بررسی کرده‌اند و شرکت در سال‌های اخیر اقداماتی برای جبران آن انجام داده است).
اما به‌رغم این نقدها محصولات ایکیا نه‌تنها دیزاین مدرن را در دسترس همگان قرار دادند، بلکه سبکی جدید از زندگی را بنیان گذاشتند. امروزه محصولاتی همچون بیلی، پوئنگ، لووِت، لامپان و کلیپان نمادهایی از این تحول به شمار می‌روند: کالاهایی ساده، ارزان‌قیمت، کارآمد و جهانی.
تصاویر
اینگوار کَمپراد و خانه‌ای در اسمُلند که کسب‌وکار کوچک خود را از آن آغاز کرد
میز لووِت؛ نوآوری در بسته‌بندی
یکی از تحوّل‌سازترین ایده‌ها ـ که هزینۀ تولید و حمل‌ونقل ایکیا را به شدت کاهش داد و امکان توزیع جهانیِ محصولات را فراهم آورد ـ مفهوم بسته‌بندی تخت و ایدۀ مونتاژ به دست خریدار بود. شکل‌گیری این رویکرد به رویدادی در سال‌های دهۀ ۱۹۵۰ بازمی‌گردد: گیلیس لوندگرِن، چهارمین کارمندی که به استخدام ایکیا درآمده بود، برای جا دادن میزی در صندوق‌عقب ماشین، پایه‌های آن را باز کرد و این کار وی نقطۀ آغاز شکل‌گیری ایدۀ مونتاژ محصولات به دست خریدار بود. این میز برگی‌شکل، که لووِت (LÖVET) نام گرفت، در 1955 ساخته و یک سال پس از آن به بازار عرضه شد.
میز لووِت (برگ) LÖVET
نمونه‌هایی از بسته‌بندی تخت (flat-pack) ایکیا
قفسۀ کتاب بیلی (BILLY)؛ محصولی ارزان، انعطاف‌پذیر و جهانی
آغاز پژوهش و شکل‌گیری ایدۀ این محصول در دهۀ ۱۹۷۰ بود. گیلیس لوندگرنِ دیزاینر در سال ۱۹۷۸، این کتابخانه را به نام همکارش، بیلی لیلجِدال، نام‌گذاری کرد. بیلی شکایت داشت که کتابخانه‌های موجود پر از در، شیشه یا قفسه‌های نامناسب‌اند و فضای چندانی برای قرار دادن کتاب‌ها ندارند. همین جرقه به دیزاین کتابخانه‌ای ساده و کاربردی انجامید. هدف لوندگرن ساخت کتابخانه‌ای مقرون‌به‌صرفه بود که مناسب همۀ افراد و انواع فضاها باشد. این اثر همچنان محصولی کلاسیک با امکان شخصی‌سازی است و یکی از نمادهای موفقیت ایکیا به شمار می‌رود. دیزاین ساده و ارزان‌قیمت بیلی سبب شد میلیون‌ها نمونه از آن به خانه‌های مصرف‌کنندگان در سراسر جهان راه یابد و تبدیل به معیاری برای قیمت‌گذاری جهانی مبلمان شود.
صندلی راحتی پوئِنگ (POÄNG)
داستان شکل‌گیری صندلی پوئنگ دو قهرمان دارد: نوبورو ناکامورا، دیزاینر، و لارس انگمان، مدیر محصول، در شرکت ایکیا. آن‌ها در سال ۱۹۷۶، دو کارمند تازه‌وارد ایکیا بودند که با همکاری یکدیگر صندلی دسته‌دار نرم و منعطفی به نام پوئم (به معنای شعر) دیزاین کردند. نوبورو باور داشت:
«صندلی نباید فردِ نشسته را در خود محدود و محبوس کند؛ بلکه باید ابزاری باشد که غنای عاطفی برای ما فراهم سازد. ما با تاب خوردن، از اضطراب یا آزردگی‌های‌مان رها می‌شویم. چنین حرکتی معنا و ارزش دارد».
برای رسیدن به این هدف، آن‌ها از تکنیک لایه‌گذاری و خم کردن چوب (مشابه ساخت اسکی) استفاده کردند. این روش هم نوآورانه بود و هم هزینۀ تولید را کاهش می‌داد. در نهایت، نام این صندلی از پوئم به پوئنگ (در سوئدی به معنای نقطه) تغییر یافت. این صندلیِ دسته‌دار، از الگوهای دیزاین و روش‌های ساخت صندلی‌های نمادین دیگر الهام گرفته بود، از جمله از آثار آلوار آلتو و مارسل بروئر. صندلی پوئنگ در سال‌های 1976-1978 وارد بازار ایکیا شد و پس از گذشت حدود نیم قرن، همچنان یکی از پرفروش‌ترین کالاهای ایکیاست.
سمت راست: صندلی پوئنگ. بقیۀ صندلی‌ها: آثاری که در ساخت پوئنگ از آن‌ها الهام گرفته شده بود.
مبل کلیپان (KLIPPAN)
مبل کلیپان در سال ۱۹۸۰ معرفی شد؛ زمانی که ایکیا ایدۀ اتاق نشیمنی مناسب برای خانواده را مطرح کرد. این مبل به گونه‌ای دیزاین شده است که هم ارزان باشد و هم در برابر بازی و تحرک کودکان دوام آورَد. ظاهر نرم و روکش‌های قابل شست‌وشوی کلیپان سبب شدند این مبل به یکی از انتخاب‌های محبوب و مناسب برای خانواده‌ها تبدیل شود و تا امروز همچنان پرطرفدار بماند.
چراغ رومیزی لامپان (LAMPAN)
ایدۀ اصلی دیزاین لامپان عبارت بود از ساختن چراغ رومیزی‌ای ارزان با ظاهری زیبا. دیزاینرهای این محصول، با بررسی همۀ مراحل تولید و حمل‌ونقل، به این نتیجه رسیدند که بهتر است پایۀ چراغ داخل کلاهک قرار گیرد تا فضای بسته‌بندی کمتر شود. این دیزاین ساده اما هوشمندانه لامپان را به یکی از پرفروش‌ترین چراغ‌های ایکیا بدل کرد.
آبپاش IKEA PS 2002
این آبپاش را مونیکا مولدر در سال 2002 دیزاین کرد و به خاطر قیمت مناسب و دیزاین ساده‌اش به یکی از محصولات کلاسیک ایکیا تبدیل شد. مونیکا می‌خواست اثرش ظاهری موج‌دار داشته باشد تا شکل گیاهان و جریان آب را تداعی کند. دهانۀ کمی خمیدۀ آبپاش، تولید و به‌کارگیری آن را آسان‌تر کرده است. سال‌هاست که این محصول به آبیاری گیاهان در خانه‌های بی‌شماری کمک می‌کند.
